Rozdział 1

1.1.1. Prasa parafialna do 1939 roku

Przed wybuchem I wojny światowej na ziemiach, które później znalazły się w granicach II Rzeczpospolitej oraz na ziemiach przyłączonych do Polski po 1945 roku, ukazywało się 160 gazet lokalnych - wśród nich można znaleźć gazety parafialne np. "Kalendarz Parafialny na rok pański...", który ukazywał się w Warszawie w latach 1873-1874, później jeszcze raz w roku 1932, "Tygodnik Kościelny dla Parafii Bożego Ciała" wydawany w Poznaniu od 1912 r. oraz "Tygodnik Kościelny Parafii Archikatedralnej", wydawany w Poznaniu w latach 1914-1939.

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości liczba gazet parafialnych znacznie wzrosła. Bibliografia katolickich czasopism religijnych w Polsce 1918-1944 opracowana przez Zygmunta Zielińskiego wymienia około 200 tytułów, które można uznać za pisma parafialne głównie ze względu na ich zawartość, zasięg oddziaływania i wydawcę. Większość z tych pism była nietrwała, ale są tytuły, które wychodziły przez wiele lat a nawet przez cały okres międzywojenny.

Włodzimierz Chorązki szacuje, że prasa wydawana przez związki wyznaniowe stanowiła 20% ukazującej się w okresie międzywojennym prasy lokalnej. Większość z tych pism stanowiła prasa Kościoła Katolickiego, która w tym czasie dawała ok. 27% nakładu całości czasopiśmiennictwa w Polsce, wobec 8% liczby wydawanych tytułów.

Gazety deklarowane przez wydawców jako parafialne poświęcone były głównie sprawom religijnym i parafialnym. Uzupełnienie stanowiły materiały o zagadnieniach społecznych, historycznych, gospodarczych i oświatowych. Jeden z Księży rozpoczynając wydawanie gazety pisał w artykule wstępnym, że "nawiązuje ono bliższą łączność między wiernymi a ich duszpasterzami, budzi zainteresowanie do spraw religijnych, informuje o potrzebach naszego życia". ("Wiadomości Parafialne"9, 1931, nr 1, s. 1).

Gazety parafialne tego okresu prezentowały bardzo dużą różnorodność formy i poziomu, co było - jak należy sadzić - wypadkową indywidualnych predyspozycji oraz ambicji ich redaktorów, możliwości finansowych, jak i założeń ideowych danego pisma.

Niemal połowa tytułów ukazywała się w cyklu tygodniowym (48%) i były to po prostu rozbudowane ogłoszenia parafialne z tekstami liturgicznymi z danego tygodnia. Miały objętość 2-8 stron.

Większą objętość miały miesięczniki (23%), do 20 stron. Oprócz ogłoszeń parafialnych i tekstów liturgicznych na dany miesiąc zawierały również artykuły publicystyczne, duszpasterskie, kronikę parafialną, wypisy z ksiąg parafialnych.

Trzecią dużą grupę stanowiły roczniki (14%) - tytuły bardzo często rozpoczynały się od słowa "Kalendarz..." liturgiczny, parafialny, duszpasterski. Roczniki parafialne zawierały podsumowanie pracy duszpasterskiej za mijający rok, kronikę parafialną, wypisy z ksiąg parafialnych, teksty liturgiczne na rok nadchodzący oraz ogólne teksty duszpasterskie, które miały kształtować sferę duchową parafian.

Swym zasięgiem pisma parafialne obejmowały obszar od jednej do kilkunastu parafii. Im większy był zasięg pisma tym bardziej jego treść stawała się ogólnoreligijna. Periodyki o większym zasięgu często posiadały wymienną wkładkę z ogłoszeniami z poszczególnych parafii.

Większość pism parafialnych ukazywała się stosunkowo krótko. Niemal 30% tytułów nie przetrwało nawet roku, a dalsze 30% upadło w drugim lub trzecim roku istnienia. Pojedyncze tytuły utrzymywały się na rynku przez wiele lat np. "Wiadomości Kościelne Parafii Matki Boskiej Bolesnej na św. Łazarzu w Poznaniu", które ukazywały się od 1914 roku aż do wybuchu II wojny światowej, z przerwą podczas I wojny światowej - w sumie 25 lat.

Nakłady pism wahały się od 300 egz. nawet do 10000 egz. Księża wydający poszczególne tytuły sami musieli zdobywać fundusze na ten cel zamieszczano więc w gazetach płatne ogłoszenia i reklamy. Periodyki sprzedawane były w parafiach, lokalnych sklepikach i innych punktach sprzedaży oraz w prenumeracie.

Działalność wydawnicza koncentrowała się w dużych ośrodkach miejskich tj.: Warszawa, Poznań, Lwów, Kraków. Według stanu z roku 1937 najwięcej tytułów prasy lokalnej ukazywało się w województwach: kieleckim, poznańskim, pomorskim, śląskim. Nie można nie zauważyć dysproporcji między regionami kraju. Najbardziej rozwiniętą ilościowo prasę miały ziemie zachodnie, na których jednocześnie występowała wyraźna decentralizacja wydawnictw (dużo tytułów prasy lokalnej). Do drugiej grupy zaliczyć można województwa tzw. centralne oraz krakowskie i lwowskie, z tym że stopień decentralizacji wewnątrz tych rejonów był nierównomierny (względnie wysoki w białostockim, kieleckim - niski w lwowskim, krakowskim, lubelskim). Do trzeciej grupy - województwa pasa wschodniego, łącznie z tarnopolskim i stanisławowskim, w którym własnych pism było bardzo mało, a tam, gdzie istniał duży ośrodek prasowy (Wilno), decentralizacja prasy miała charakter szczątkowy.

1.1.2. Prasa parafialna podczas II wojny światowej

Większość pism zakończyła swoją działalność 1 września 1939 roku, w chwili wybuchu II wojny światowej. Istniała jednak niewielka grupa pism parafialnych, które zostały wznowione w czasie wojny. Są to pisma, które w okresie międzywojennym wydawane były w formie dwujęzycznej - po polsku i po niemiecku. Tytuły takie ukazywały się na Śląsku. Po wkroczeniu Niemców na te tereny kilka z tych pism zostało wznowionych, ale już tylko w języku niemieckim. Np. "Wiadomości Parafialne. Pfarrmtliche Nachrichten. Parafia św. Józefa Katowice-Załęże" - tygodnik wydawany od 1934 do września 1939 w języku polskim i niemieckim, wznowione od sierpnia 1940 r. w języku niemieckim. Ukazywał się do 18 maja 1941 roku pod niemieckim tytułem "Pfarrblatt der Pfarrgemeinde St. Joseph in Kattowitz Zalenze". W podobnej formie wychodziło jeszcze kilka innych tytułów.

Wszystkie te pisma zostały zlikwidowane do końca 1941 roku i do końca wojny nie było już pism, które można zakwalifikować jako pisma parafialne.

1.1.3. Prasa parafialna w okresie przemian ustrojowych (1985-1990)

Po zakończeniu II wojny światowej wolna prasa lokalna przestała istnieć, a Kościół Katolicki poddany został wielu represjom, dlatego też nie można było wznowić wydawania gazet parafialnych.

Sytuacja taka ze względu na cenzurę i ograniczony dostęp do papieru trwała do lat osiemdziesiątych. Wtedy to zaczęły pojawiać się pierwsze tytuły wydawane przez parafie, zwykle z inicjatywy księży.

Przykładem pierwszych prób wydawniczych może być gazeta "Na Górce", wydawane przez Parafię Podwyższenia Krzyża w Krakowie-Kurdwanowie, którego pierwszy numer ukazał się w listopadzie 1985 roku. Do końca 1985 roku ukazały się jeszcze 2 numery - adwentowy i bożonarodzeniowy. Była to czterostronnicowa broszurka formatu zeszytowego (A5) wydawana jako "biuletyn wewnętrzny parafii". Potem nastąpiła przerwa - kolejne numery wydano w roku 1989, zachowując ciągłość numeracji. Biuletyn parafialny miał już wtedy objętość 4 stron formatu A4 i matryce drukowano na komputerze. Po kolejnej przerwie wydawanie biuletynu wznowiono we wrześniu 1992 roku, zachowując ponownie ciągłość numeracji - gazeta ukazuje się do dziś.

Drugim przykładem może być pismo "Nasza Przyjaźń" wydawane przez parafię św. Mikołaja w Krakowie. Pierwszy numer tego pisma ukazał się w listopadzie 1935 roku, zawieszone w chwili wybuchu II wojny światowej, zostało wznowione w listopadzie 1984 roku wydawane jest do dzisiaj.

W latach 1985-1988 powstało wiele jak na ówczesne warunki tytułów lokalnych o neutralnej (ze względu na cenzurę) tematyce - np. gazety miłośników ziem. Było ich na rynku ok. 200. Wśród nich zdarzały się pisma parafialne.

W roku 1989 wraz z powstawaniem prasy komitetów obywatelskich zaczęła pojawiać się coraz szerzej prasa parafialna. Część z nich powstała w ramach działających ruchów oazowych, a część w efekcie inicjatyw lokalnych duszpasterstw. Zdarzało się, że gazetka parafialna była wydawana przez parafialny komitet budowy kościoła. Jednak w zdecydowanej większości pisma parafialne były na początku przygotowywane, redagowane i kolportowane przez pojedyncze osoby - księży, którzy zajmowali się wszystkim w wolnych chwilach i za darmo. Były to inicjatywy oddolne, choć miały zwykle ciche przyzwolenia hierarchii kościelnej. Według Chorązkiego w latach 1989-1993 liczba tytułów prasy parafialnej wahała się od 40 do 80, a w połowie 1994 przekroczyła 150 tytułów, co stanowiło 10% tytułów prasy lokalnej odnotowanych w bazie Ośrodka Badań Prasoznawczych UJ. Obecnie szacuje się, że liczba tytułów prasy parafialnej wynosi ponad 1000.

Wszystkie dane są szacunkowe, gdyż redakcje pism parafialnych nie rejestrują tytułów, traktując je jako wewnętrzne biuletyny parafialne. Z pośród 138 tytułów, na analizie których oparta jest niniejsza praca, tylko kilkanaście posiada numer ISSN. Nawet władze kościelne nie prowadzą rejestrów pism wydawanych przez parafie.

1. 2. Stanowisko Kościoła Katolickiego wobec mediów i ewangelizacji przez media

Gdy powstawały pierwsze gazety parafialne - w ostatnich latach XIX wieku i pierwszych XX - Kościół daleki był od zajmowania oficjalnego stanowiska w sprawie środków masowego przekazu, które dopiero zaczynały się kształtować. Pierwszym oficjalnym dokumentem Watykanu dotyczącym stanowiska Kościoła katolickiego wobec mas mediów była wydana przez Papieża Piusa XII w roku 1957 Encyklika Miranda prosus. Stanowisko w niej przedstawione na wiele lat zaważyło na powolnym wprowadzaniu prasy, filmu, radia i rodzącej się wówczas telewizji w posługę ewangelizacyjną. Pius XII wprowadził naukę o mediach jako o "darze Bożym". Jest on uważany za "Ojca teologii mediów masowych".

Szczegółowe rozwinięcie stanowiska Kościoła nastąpiło w połowie XX stulecia. O tym, że problem sprecyzowania stanowiska Kościoła wobec środków masowego przekazu, był postrzegany jako bardzo ważny, świadczy fakt, że Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli został wydany jako drugi dokument Soboru Watykańskiego II - 4 XII 1963 roku. Treść Dekretu nie pozostawia wątpliwości, że Kościół chce korzystać z dobrodziejstwa jakim są środki masowego przekazu. Formułuje zasady jakimi powinni kierować się dziennikarze w tworzeniu przekazów, a także wskazania jak powinni korzystać z nich odbiorcy. Dekret mówi, że "przede wszystkim należy popierać dobrą prasę, która wychodzi wyraźnie w tym celu, by urabiać, umacniać i popierać opinię publiczną, zgodną z prawem naturalnym, nauką i nakazami katolickimi, oraz by podawać do wiadomości i należycie wyjaśniać fakty, dotyczące życia Kościoła".

Rozwinięciem wskazań Soboru na rzecz mediów była wydana przez Papieską Radę do spraw przekazu Instrukcja duszpasterska o środkach społecznego przekazu - Communio et progresio, ogłoszona 23 maja 1971 r. Instrukcja potwierdzała akceptację mediów przez Kościół, który uznał media za "dar Boży", gdyż stanowią one narzędzie pomagające we wzajemnym zrozumieniu się ludzi i budowaniu przyjaźni między nimi, co jest przecież celem ich działalności i również celem działalności Kościoła i jego zbawczej misji. Dokument miał pomóc wiernym w ocenie mediów, a także zachęcić wiernych do aktywnego włączenia się w ich działalność.

Autorzy Instrukcji apelują do wszystkich funkcjonujących w świecie mediów, aby to nowe wspaniałe narzędzie było wykorzystywane w dobrym celu, zgodnie z jego przeznaczeniem. Wartość i znaczenie mediów zależą od sposobu użycia ich przez wolnego człowieka.

Papieską Radę do spraw przekazu przekształcono później w Papieską Komisję do Spraw Środków Przekazu, a ona wydała w 1992 roku encyklikę Aetatis novae, adresowaną do współczesnych społeczeństw.

W świetle wymienionych dokumentów wynika, że Kościół uznał środki społecznego komunikowania z woli Boga za narzędzie ewangelizacji. Ludzie ze swej strony powinni robić wszystko, by umożliwić pozytywne działanie mediów w dziele budowania Kościoła. Zaangażowanie w ewangelizacyjną posługę mediów masowych owocuje na polu Kościoła nowymi obszarami poznawania wiedzy religijnej, podnoszenia poziomu życia moralnego i pogłębianiu pobożności.

W Polsce dobre warunki do ewangelizacji przez media pojawiły się wraz ze zmianami politycznymi i od samego początku Kościół Katolicki starał się znaleźć w nowej sytuacji. Środki masowego przekazu zostały uznane za formę ewangelizacji, która powinna zostać jak najlepiej wykorzystana, gdyż społeczeństwo w obecnych czasach jest społeczeństwem medialnym.

Prasa parafialna ma w swym założenia docierać do wiernych w najmniejszej jednostce organizacyjnej jaką jest parafia. Ksiądz Tomasz Król (Przewodniczący Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Prasy Parafialnej) na I Ogólnopolskim Spotkaniu Redakcji Pism i Biuletynów Parafialnych (15-16 października 1993 r.) w homilii podczas Mszy św. na inaugurację obrad powiedział: "Pisma parafialne wpływają na postawę wiernych, ułatwiają poznanie prawd Bożych. Mogą swoim zasięgiem objąć czasem takich wiernych danej wspólnoty, do których nie ma dostępu prasa "centralna". Poprzez swoją formę, gazetki parafialne mogą stanowić niezwykle ważny czynnik integrujący lokalną społeczność".

Prasa parafialna ma wyraźnie określone zadania. Przedstawił je na II Ogólnopolskim Spotkaniu Prasy Parafialnej (22-24 września 1994 r.) Marcin Przeciszewski. Podstawową funkcją pism parafialnych jest budowanie lokalnej wspólnoty eklezjalnej. Jest to bardzo ważne zadanie, gdyż w coraz bardziej zatomizowanym społeczeństwie narażonym na postępującą laicyzację czy nawet ateizację, nie ma miejsca na wspólnoty chrześcijańskie, z którymi człowiek mógłby się identyfikować, które by go podtrzymywały, dawały mu siłę. Budowa silnej wspólnoty lokalnej realizuje też kolejne zadanie, jakim jest spotkanie z drugim człowiekiem. Prasa parafialna dotykając lokalnych problemów spotyka się z ludźmi, którzy żyją obok siebie, ale się wzajemnie nie znają.

Ważną rolą jest formacja duchowa czytelników. Pismo parafialne może docierać do szerokiego grona parafian, nawet takich, którzy nie kupują innej prasy katolickiej. Można do nich dotrzeć przez odpowiednio zorganizowany kolportaż, poprzez pisanie o nich i do nich.

Pismo parafialne ma również za zadanie budzenie czytelnictwa wysokonakładowej prasy katolickiej. Nie bez znaczenia dla mediów kościelnych jest możliwość kształcenia się przyszłych dziennikarzy katolickich.

Jako ostatnie zadanie M. Przeciszewski wymienia budowanie demokracji, argumentując to tym, że współpraca na najbardziej lokalnych szczeblach uczy demokracji. Trzeba stworzyć świadomość demokratyczną w lokalnej społeczności a gazeta parafialna może być medium dla tej małej, lokalnej demokracji.

W II Ogólnopolskim Spotkaniu Prasy Parafialnej wzięli udział ks. bp Adam Lepa i ks. bp Jan Chrapek, co wskazuje na to, że hierarchia kościelna zauważa i docenia prasę parafialną. Ks. biskup Lepa podkreślał ewangelizacyjną rolę prasy parafialnej, a także jej istotne znaczenie w uzupełnianiu prasy lokalnej. ks. bp Lepa podkreślił, że prasa parafialna nie jest prasą gorszej kategorii, mimo iż wielu tak właśnie uważa.

Ks. bp. Chrapek podkreślał natomiast rolę integracyjną prasy parafialnej: "Uważam, że modelem prasy parafialnej powinien być model zawierający bardzo dużo informacji o tym, co dzieje się w danym środowisku". Powiedział też, że pismo parafialne nie jest konkurencją dla innych mediów katolickich, a raczej ich uzupełnieniem.

Na III Ogólnopolskim Forum Prasy Parafialnej (9-10 lutego 1996) powołano Ogólnopolskie Stowarzyszenie Prasy Parafialnej, które ma się zajmować m.in. wspieraniem i propagowaniem prasy katolickiej, podnoszeniem poziomu redakcyjnego pism parafialnych, wymianą doświadczeń między dziennikarzami i wydawcami katolickiej prasy lokalnej i gromadzeniem informacji o katolickiej prasie lokalnej.